این عکس هوایی ، جایگاه باستانی "گنج دره" در درة کرمانشاه را نشان می دهد که در دهة 1970 میلادی حفاری شده است . پژوهشهای جدید مؤید این است که در اینجا انسان برای نخستین بار بر روی کرة خاک به اهلی کردن احشام پرداخته است (این عکس را "برایان هس" از دانشگاه آلاباما در بیرمنگهام در اختیار گذاشته است ) .
در حدود 10000 سال پیش رابط? انسان با یکی از جانوران پیرامونش به نحوی سرنوشت ساز دستخوش دگرگونی شد . این انسان کهن در بخشهای پراکنده ای از کوهستان بزرگ زاگرس ، از شمال شرقی عراق تا غرب ایران امروزی مسکن داشت . پژوهشهای دکتر "مِلیندا زِدِر1 "، رئیس بخش باستانشناسی دنیای کهن و باستانشناسی حیات وحش در موزه ملی تاریخ طبیعی2 ، و دکتر " برایان هِس3 " از دانشگاه آلاباما واقع در بیرمنگهام4 ( در ایالات متحد? آمریکا ) ، این نکته را بر ما آشکار می کند که گروهی از انسانها که از دوران نئاندرتالها در منطق? زاگرس به شکار بز می پرداختند ، در آن برهه از زمان دیگر به گله داری و پرورش این حیوان رو آورده بودند . یافته های ایشان حاکی از یک تغییر تدریجی است که در پی آن تاثیری ماندگار هم بر گروه مردمان و هم بر زیست بوم منطقه برجای ماند ، منطقه ای که اکنون نیز زیستگاه طبیعی بزهای وحشی به شمار می آید . نتایج حاصل از پژوهشهای مذکور در شمار? مورخ 24 مارس سال 2000 نشری? "سایِنس5" به چاپ رسیده است .
باستانشناسان مدتها نتوانسته بودند بر سر شناسایی نخستین نمونه های اهلی کردن حیوانات و تعیین خاستگاه دامداری از میان سرزمینهای مختلف در سراسر دنیا ، از نواحی حاصلخیز شرق نزدیک گرفته تا منتها الیه آمریکای جنوبی به توافق برسند . آنها معمولاً اینگونه فرض می کردند که حیوانات اهلی نسبت به نسلهای قبلی یا نمونه های همزمان ولی وحشی خود جثه کوچکتری دارند . پژوهش تاز? "زدر" و "هس" این فرض را دست کم در مورد بزها که نخستین احشام اهلی شده به دست انسان دانسته می شوند ، زیر سؤال می برد که آیا کوچکتر شدن جثه را به راستی می توان به عنوان نشانه ای قابل اعتماد برای یافتن اولین شواهد اهلی کردن این حیوان دانست یا نه ؟ با مقایس? استخوان بندی بزهای امروزی اهلی و وحشی با یکدیگر و ثبت آمار جنسیت و سن آنها ، دکتر زدر به این نتیجه رسید که جنسیت ، اصلی ترین عامل موثر بر جث? حیوان است نه اهلی یا وحشی بودن آن . به علاوه او می توانست از وضعیت جوش خوردگی بخشهایی از بقایای استخوان بندی حیوان مرده به نتایجی در مورد سن آن به هنگام مرگ دست یابد . بنابراین توانست به الگویی برای چگونگی ذبح احشام در آن ایام بر اساس جنسیت آنها دست پیدا کند و بررسی این الگو ، روشی جایگزین و البته قابل اعتماد تر برای ردیابی جانوران اهلی شد? اولیه می باشد .
این تصویر نشان دهندة استخوانهای سم بز ( Capra Hircus ) است که در سکونتگاه ده هزارسالة گنج دره در کرمانشاه پیدا شده است که می توان با بررسی آنها دربارة خاستگاه اهلی کردن جانوران در منطقة جنوب غربی آسیا آگاهیهای تازه ای بدست آورد .
از روی اندازة استخوانهای بزهای وحشی امروزی می توان دانست که استخوان بزرگتر سمت راستی که قدمتی معادل 10000 سال دارد محتملاًمربوط به یک بز نر بوده ، و آن استخوان کوچکتر ازآن یک بز ماده . پایة جوش نخوردة سم بز نر یک نشانه بر روی استخوانهای این حیوان است که از کشته شدن آن پیش از رسیدن به سن بلوغ حکایت می کند . در حالیکه استخوان بز ماده جوش خورده و نشان از سن بیشتر آن در هنگام ذبح دارد . چنین روشی را امروزه گله داران به کار می برند و نرهای جوان را از دم تیغ می گذرانند اما کشتن ماده ها را به تاخیر می اندازند . (عکس از : "کارل هانسِن6" از "مؤسسة اسمیثسونیَن7")
اما مبنای قضاوت و فرضیات دکتر «زدر» چه بوده است ؟
او فرض را بر این گذاشت که یک شکارچی به دنبال شکارهای بزرگتر می گردد ؛ پس حیوان نر بالغ که با هربار شکار گوشت بیشتری نصیب او می کند ، برایش گزین? بهتری به حساب می آید ؛ اما در مقابل یک دامدار ( مانند دامداران امروزی ) به فکر ازدیاد و بزرگتر کردن گل? خویش است و احتمالاً بیشتر تمایل دارد که ماده ها را به همراه چندتایی حیوان نر ، برای بارور کردن آنها ، تا پس از سن بلوغ نگه دارد و نرهای دیگر را پیش از بلوغ ذبح کند و از گوشت آنها بهره مند شود . بنابراین با دو روش کشتار حیوانات نزد شکارگران و دامداران روبروایم که هرکدام نهایتاً باعث می شود در میان بقایای استخوانی جانوران ، درون کود? زباله های یک جایگاه باستانی که محل زندگی آن مردم بوده است ، الگوی مخصوصی قابل ردیابی باشد . بدین ترتیب می توان نشانه هایی از نخستین مراحل اهلی کردن حیوانات را در میان سوابق باستانشناختی شناسایی کرد که مربوط به زمانی پیش از بروز هرگونه تغییر محسوسی در جثه یا هیکل این جانوران اهلی شده می باشد .
با تکیه بر این روش تازه ، "زدر" و "هس" در جایگاه باستانی ده هزارسال? "گنج دره" در ارتفاعات کوهستان زاگرس نشان از روش کاملاً شناخته شد? گله داران امروزی در کشتن احشام یافتند ، روشی که در آن نرهای جوان را می کشند و ماده ها را برای مدت زمانی بیشتر نگه می دارند . پس از قدمت یابی دقیق بقایای استخوانهای حیوان ، نخستین هنگام اهلی کردن بز را در همین کوهستانها در منطقه ای واقع در میان گستر? طبیعی زیست این گون? جانوری دانستند . از آن دوران کهن حدود 500 تا 1000 سال که گذشت ، مردم به همراه بزهایشان به سوی زمینهای پست جنوبی به راه افتادند و این حیوان را به خارج از زیستگاه طبیعی اش حرکت دادند . گله داری و توسع? روشهای تولید غذا برای شکارچیان پیشین ، منابع غذایی قابل اعتمادی فراهم آورد تا بتوانند جمعیت خود را افزون تر کنند و به مناطق جدید کوچ نمایند .
این تصویر نقشة بخشی از جنوب غربی ایران را نشان می دهد که در آن چند جایگاه باستانی واقع شده که بر مبنای پژوهش تازه ، این جایگاه ها شاهد پیدایی دامداری کهن بوده اند . گنج دره ، در ارتفاعات لرستان ، که در دل زیستگاه طبیعی بزها قرار گرفته بوده ، کهن ترین شواهد قابل اطمینان از اهلی کردن این حیوان را به دست می دهد . در آن روزگاران دور مدت زمانی گذشت تا گروهی از آن مردم باستان به همراه احشام خود که دیگر کاملاً اهلی شده بودند ، به سوی زمینهای پست تر مجاور کوچ کنند و در جایی مانند "تپه علی کُش" امروزی ساکن شوند . در اینجا نیز شواهدی از اهلی کردن بزها بدست آمده است اما طبق تحقیقات جدیدی که در مؤسسة "اسمیثْسونیَن" انجام شده بقایای بدست آمده در تپة علی کش دست کم پانصد سال جدید تر از گنج دره است . (نقشه تهیه شده توسط : "مارسیا بِیکری8" از مؤسسة اسمیثسونین )
به این ترتیب تغییراتی که انسان و زیست بومش هریک شاهد آن بودند ، ازجمله گسترش اقتصاد کشاورزی ، کاهش تنوع زیستی ، و توسع? شهرها ، می رفت تا از آن به بعد دیگر به بخشی لاینفک از زندگی انسان بدل شود .
اگر اصول و روشی که دکتر زدر و دکتر هس به کار بردند ، دربار? شواهد مربوط به گونه های جانوری اهلی شده در سایر نقاط جهان نیز به کار ببندیم ، احتمالاً بتوانیم آگاهی های بیشتری درباره تغییر بنیادی نحو? زندگی انسان کهن کسب کنیم . انسانی که پیش از آن برای مدت بیش از یک میلیون سال ، شکارگری آذوقه جوی بود ، و در برهه ای از زمان به کشت زمین و دامداری روی آورد . این تغییر عمده در سراسر تاریخ زندگی بشر یکی از اساسی ترین تحولات به شمار می آید که بر مبنای آن می توان دوران نوین زندگی انسان را از دوران قدیم بازشناخت .
پی نوشتها :
1 - Dr. Melinda Zeder ؛
2 - National Museum of Natural History, Smithsonian Institution,Washington,DC,USA ؛
3 - Dr. Brian Hesse ؛
4 - University of Alabama at Birmingham, Birmingham, AL , USA ؛
5 - Science Magazine ؛
6 - Carl Hansen ؛
7 - Smithsonian Institution ؛
8 - Marcia Bakry .
برگرفته از : www.amordadgan.com
